Av. Ahmet Kadir ALPARSLAN
İŞ KANUNUNA GÖRE FAZLA ÇALIŞMA ve FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA
4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. maddesinde “Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırk beş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır.” hükmü ile normal çalışma saati haftalık 45 saat olarak belirlenmiştir. Ancak çalışma hayatının getirdiği zorluklar ve ihtiyaçlar nedeniyle uygulamada işveren, işçisini haftalık çalışma süresinin üzerinde çalıştırmaya devam etmiştir. Bu durum ise fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma kavramlarını ortaya çıkarmıştır.
Fazla Çalışma Kavramı: Fazla çalışmaya ilişkin hükümler; İş Kanunu 41 ile 43. maddelerinde belirtilmekte olup madde 41/1 de tanımlanmaktadır. Bu tanıma göre “Fazla çalışma, iş kanununda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmalardır” şeklinde belirtilmektedir. Ayrıca dikkat edilmesi gereken bir husus İş Kanunu’nun 63. maddesinin 2. fıkrası uyarınca denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşmamak koşulu ile çalışma süresi bazı haftalarda kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz. Buna karşılık denkleştirme yapılan hallerde toplam çalışma süresinin haftalık ortalaması 45 saati aşarsa, aşan süreler fazla çalışma sayılacaktır. İlgile maddede ayrıca “Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, iş yerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir.’’ denilerek günlük çalışma süreleri üzerinde de farklı düzenlemeler yapılabileceği öngörülmektedir.
Fazla Çalışmada İrade: İş kanununun 41 maddesi 7. fıkrasına göre işçinin serbest iradesi esas alınmakta ve işçinin fazla çalışmaya onay vermesi gerekmektedir. İşçinin yazılı onayı alınmadan yaptırılmış olan fazla çalışma işçi için haklı nedenle fesih sebebi sayılmaktadır.
Fazla Çalışma Ücreti veya Serbest Zaman: Fazla çalışmada ücret İş Kanunu 41/2 maddesinde ‘‘Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 50 yükseltilmesi suretiyle ödenir’’ şeklinde kanun koyucu tarafından emredici hüküm olarak belirtilerek güvence altına alınmıştır. İşçi ayrıca yapmış olduğu fazla çalışmanın karşılığını ücret yerine İş. Kanunu 41/4 maddesince ‘’fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı’’ altı ay içerisinde ücretinde bir kesinti olmadan serbest zaman olarak kullanabilmektedir.
Fazla Sürelerle Çalışma Kavramı: Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışma olarak tanımlanmaktadır.
Fazla Sürelerle Çalışma Ücreti veya Serbest Zaman: Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 25 yükseltilmesi suretiyle işçiye ödenmektedir. Ayrıca işçi isterse ücret yerine fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak da kullanabilmektedir.
Fazla Çalışmanın Yasaklandığı İşler ve Kişiler;
1-Sağlık kuralları bakımından günde en çok 7,5 saat veya daha az çalışılması gereken işlerde fazla çalışma yapılamaz.
2-Gece çalışmalarında olağan fazla çalışma yapılamaz. Kadın işçilere ne sebeple olursa olsun, gece döneminde fazla çalışma yaptırılamaz.
3-Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz.
4- 18 yaşından küçük olanlar fazla çalışma yapamaz.
5- İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler fazla çalışma yapamaz.
6- İş Kanunu’nun 88. maddesinde öngörülen Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik’te belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler fazla çalışma yapamaz.
